Sopre lo plurale de paraulas finitas en consonante

Ja dès face qualques septemanas vènho lavorando en la traductione de un cònto que tòsto publicaraio accuí (actualizzatione: ja està disponíbile!). Accuesta traductione èst fine ad agora la traductione litteraria plus lònga que haia facto en Neolatino, e havue naturalmente besonho de un vocabulario molto plus ricco, con qualques paraulas estrangieras. Visto que uso un sistèma bicasuale, a fine de articulare lo plurale vocàlico orientale con lo plurale sigmàtico occidentale, devei prèndere una decisione sopre cómo functiona lo plurale de paraulas estrangieras, que sovente finiscen en consonante. Accuesto me portou a considerare non solo la importantia del italiano e del rumèno en la configuratione del plurale vocàlico del caso nominativo, mais altrosí cella del espanhòl e portuguese, dato que sont accueste dúe lengüe celle que represèntan fòrtemente lo plurale sigmàtico conservando la vocale temàtica (-as, -os, -es). En un sistèma bicasuale accuesti tipi de plurale deven combinar-se de manaira harmònica con loro contraparte vocàlica del caso nominativo. Dato que lo propòsito plus importante de usare lo sistèma bicasuale èst cello de articulare ambos sistèmas de plurale, non ha molto sènso articulare cello que non hi èst, èst a dícere, inclúdere en lo paradigma formas inexistèntes de plurale, alludièndo a interèsses etimològicos que en cèrta mesura niegan la grande influèntia que lo francese ed en últimos tèmpos lo anglese ha havuto e continua ad havere en las lenguas romances, e donquas allònjan lo Neolatino del estato reale ed actuale de la lengua.

Una de accuestas paraulas, que la maioritate de lenguas romances (si non tote) han recebuto attravèrso del francese, èst la paraula "jardín". Benqué la -o finale del italiano giardino nos recòrda lo latino medievale gardinus, èst plus precisamente una -o paragògica (non etimològica), visto que lo italiano recebeu la paraula del medesmo jardin del francese, dal quale lo espanhòl recebeu jardín e lo catalàn jardí. Accuesta italianizzatione de la paraula produce altrosí un plurale vocàlico en -i giardini, con una -i que recòrda lo nominativo plurale latino gardinī. Lo plurale però del espanhòl jardín e del portuguese jardim non èst lo plurale etimològico latino *jardinos, mais jardines e jardins respectivamente, perqué en ambos casos la paraula non arribou dirèctamente dal latino mais dal francese (antico, en lo caso del portuguese).

Paraule de accuesto tipo hi han varias: àlcohol, carrusèl, colonnèl, espanhòl, rondèl, budín, champinhón (ou champignon), divàn, guardiàn, azar, levrier e paper, entre altras. Sont paraule de orígines divèrsas que includen lo francese, catalàn antico, àrabe, etc. Potemos addere ad accuesto gruppo la paraula plus recènte "píxel", del anglese.

En mèa opinione, si non se ha una güida sopre cómo fàcere lo plurale sigmàtico de accuestas paraulas, potemos arribare ràpidamente a formationes artificiales (e monstrosas) como *àlcoholos e *champinhonos. Applicando accuesto tipo de plurale a las altras paraulas de accuesta categoría arribamos a resultatos plus ou menos dissonantes, en toto caso sene relatione con lo uso actuale del espanhòl e lo portuguese.

Qualqui de accuestas paraulas sont invariàbili en italiano (como It. alcol e champignon), e, en generale, le paraule finite en consonante ou en vocale accentuata sont generalmente de plurale invariàbile en italiano.

Quando li substantivi terminan en -o, èst naturale que lo plurale sigmàtico sía en -os. Mais fortzare un plurale en -os non usato de una paraula finita en -o, non puote èssere una solutione acceptàbile. Si se ha "jardino", accuesto non devereva causare tròppa incommoditate, visto que la -o finale, benqué non èst etimològica en italiano, reincòrpora la -o finale que se puote esperare quando se prènde la paraula dirèctamente da jardīnum. Lo plurale *jardinos però, èst en essèntia una resuscitatione del latino medievale, e descognosce la realitate de la paraula en las lenguas de plurale sigmàtico (ou decto de altra manaira, prendèndo la paraula dal latino saltamos lo francese). Èst per accuesta ratzone que lo singulare devereva èssere "jardín", sene -o finale, a partire del francese antico que èst lo antecessore comune de la forma modèrna. Lo plurale sigmàtico puote èssere en -es, como en espanhòl, refortzando la eqüivalèntia entre un plurale nominativo en -i ed uno obliquo en -es, que èst molto comune en lo sistèma bicasuale. Accuesto paradigma deve èssere usato sèmpre que la paraula en singulare termine en consonante en espanhòl e portuguese, e lo italiano ou lo rumèno havian un plurale en -i. Con accuesto, le paraule mentionate se declinan accosí en plurale (nominativo, obliquo):

àlcohol (àlcoholi¹, àlcoholes)
carrusèl (carrusèli, carrusèles)
colonnèl (colonnèli, colonnèles)
espanhòl (espanhòli, espanhòles)
píxel (píxeli², píxeles)
rondèl (rondèli, rondèles)
budín (budini, budines)
catalàn (catalani, catalanes)³.
champignon, champinhón (champinhoni⁴, champinhones)
divàn (divani, divanes)
guardiàn (guardiani, guardianes)
jardín (jardini, jardines)
azar (azari⁵, azares)
levrier (levrieri, levrieres)
paper (paperi⁶, paperes).

La ratzone plus fòrte por inclúdere accuesto paradigma de declinatione èst cella de evitare plurales en -os inexistèntes en espanhòl ou portuguese. Hi han però casos onde non èst necessario havere una paraula finita en consonante: a vòltas èst possíbile usare la medesma -e paragògica finale del espanhòl ou portuguese. Èst lo caso de "parque" (dal francese parc + una -e paragògica). Usare "parco" como en italiano produce un plurale de caso obliquo *parcos, que non existe en espanhòl ou portuguese. En oltras, la preoccupatione por la etimología devereva dar-nos la forma menos comprensíbile "pàrreco" (e "pàrrequi, pàrrecos"), que englòba altrosí lo catalàn pàrrec⁷ entre altros pettinos romances. Havemos en vece parque, pl. nom. parqui, pl. obl. parques.

Por altras paraulas finitas en consonante, molte de las quales sont arribati non face molto tèmpo dès lo anglese, havremos un plurale nominativo invariàbile vs. un plurale obliquo en -s. Èst lo caso de blòg, bòl, e-mail, strúdel, àlbum, clan, fan, flan, jean, pompón, bar, bulldòzer, dossier, gàngster, hàcker, hangar, làser, spònsor, wàfer, chat, robot, yogurt, entre moltas altras. En lo nominativo sont invariàbili en lo plurale, usualmente perqué non han un plurale vocàlico en italiano ou rumèno ou non lo han en -i, cousa que succède sovente en rumèno, visto que molte de accuestas paraulas sont nèutre en accuessa lengua, ed han allora un plurale en -e ou -uri. Lo plurale del caso obliquo de accuestas paraulas èst donquas: blògs, bòls, e-mails, strúdels, àlbums, clans, fans, flans, jeans, pompóns, bars, bulldòzers, dossiers, gàngsters, hàckers, hangars, làsers, spònsors, wàfers, chats, robots, yogurts, etc..

Idealmente, una paraula de plurale nominativo invariàbile finisce en consonante, a fine de que se pòssa declinare con accuesto último paradigma sene dubitare. Non obstante, hi han paraulas que reqüèren de cèrta adaptatione gràfica a fine de consegüire accuesto, ed altras que non èst possíbile adaptare, perqué non existen finite en consonante:

En la prima categoría trobamos paraulas como "elit" (del francese élite) e "trup" (del francese troupe⁸). Tanto "elit" como "trup" sont forme adaptate, benqué al menos la forma "elit" se tròba en lo catalàn, fortunatamente. En caso de usare las grafías non adaptatas, deve pensar-se que sont paraule de finale consonàntico per a fines de la declinatione.

En la seconda categoría havemos paraulas como "radio", "auto" ou "burqa", finite en vocale mais de plurale vocàlico invariàbile.

Hi han paraulas del francese que èst possíbile importare con ou sene -t finale. Èst lo caso de "buffèt" ou "buffè". La presèntia ou absèntia de la -t finale non cambia la declinatione, visto que le paraule de vocale finale accentuata ou finite en diftòngo sègüen lo medesmo paradigma de declinatione. Èst lo caso de caffè, lacai, tabú, taxí e tribú, entre altras.

Èst importante notare que non èst sufficiènte con que una paraula finisca en consonante por èssere considerata por uno de los paradigmas de declinatione expòstos sopra. Hi han paraulas del latino finitas en consonante en lo caso nominativo singulare. Èst la situatione de paraulas como referèndum, crimen e júnior:




Sg.

Pl.

CS

(lo) referèndum

-um

(le) referènda

-a

CO

(lo) referèndo

-o

(las) referènda

-a



Sg.

Pl.

CS

(lo) crimen

-en

(li) crímeni

-eni

CO

(lo) crímene

-ene

(los) crímenes

-enes




Sg.

Pl.

CS

(lo) júnior

-r

(li) juniori

-ori

CO

(lo) juniore

-ore

(los) juniores

-ores




1 C.f. lo Rum. alcool, alcooli (m., en sènso químico).
2 C.f. lo Rum. pixeli.
3 C.f. occitano (occitani, occitanos).
4 C.f. lo Rum. șampinioni.  
5 C.f. lo italiano zaro (raro) e azzardo, ambi con plurale en -i.
6 Se usa en accuesto caso lo plurale en -i correspondènte con lo italiano papiro. "Paper" ha però en fine de còntas lo medesmo antecessore latino papyrus.
7 Pàrrec ha però un significato divèrso de "parque", a sapere cello de "parte del establo destinato ad havere qualques animales separatos de los altros".
8 Con lo sènso de companhía de teatro.
9 C.f. It. Giuniore.

Comentários

Mensagens populares